MAYA UYGARLIĞI MİMARİSİ VE TİKAL BÜYÜK JAGUAR TAPINAĞI

HAZIRLAYAN: FATIMA ÇINAR

İÇERİK

MAYA UYGARLIĞI TARİHÇESİ VE GENEL ÖZELLİKLERİ

MAYA UYGARLIĞI MİMARİSİ
TİKAL BÜYÜK JAGUAR TAPINAĞI

KAYNAKÇA

MAYA UYGARLIĞI TARİHÇESİ

Maya uygarlığı, Kızılderili Maya halkları tarafından kurulan Kolomb öncesi Amerika uygarlıklarından biridir. Bir Orta Amerika uygarlığı olan Maya uygarlığı, binlerce yıl boyunca Meksika’nın güneydoğusundan, Honduras, El Salvador ve Guatemala’ya kadar uzanan Mezoamerika bölgesinde hüküm sürmüştür. Meksika’nın güneydoğusunda beş devlet kurmuş Mayalar (Campeche, Chiapas, Quintana Roo, Tabasco ve Yucatán), tarihleri boyunca yüzlerce lehçe üretmişlerdir ve bu lehçelerden bazıları günümüzde hâlen konuşulan Maya dilinin oluşumunu sağlamıştır. Maya uygarlığı MÖ 600 dolaylarında yükselişe geçmiş, MS 3. yüzyılda altın çağına (klasik dönem, MS 250-900) adım atmış, kent-devletlerinin siyasi kargaşalar sonucunda çöktüğü MS 900’e dek, geniş bir alanda varlığını sürdürmüş ve İspanyol işgaliyle de sona erme sürecine girmiştir.

Orta Amerika iklim koşulları bakımından yaşamaya elverişli alanlardandır. Bu sebeple Mayalarda tarım gelişmiştir. İlk maya tarım köyleri İsa’dan önce 2000- 250 yılları arasında kurulmuştur. Başlıca ürünleri aynı zamanda temel besin maddeleri olan mısırdı.

Maya uygarlığında büyük kentler kurulmuştur. Tikal ve Quirigua (Kuircua) kentlerinin kalıntıları, Dünya Miras Listesi’nde yer almaktadır. Taş ustalığında ileri düzeyde olan bu uygarlık, yeşim taşını, tuzu ve obsidiyeni ticari amaçla kullanmıştır. Heykeltıraşlık ve çömlekçilik de bu uygarlığın başlıca uğraşı alanlarıdır.

Görsel 1: Maya uygarlığının konumu

MAYA UYGARLIĞI MİMARİSİ

Maya şehirleri geniş alanlara yayılmıştır. Bunlar arasında en büyüklerinden biri olarak Tikal (Guatemala) 15,5 kilometre karelik bir alanı kaplamakta; yükseltilmiş yollarla birbirine bağlanan, dini binaların kalıntılarıyla çevrili dokuz ana avluya sahip tepeciklerden oluşmaktaydı. Halkın yaşadığı evlerden geriye herhangi bir iz kalmamıştır. Dayanıklı malzemelerin ise (Asya’ da ki gibi) tanrılara ayrıldığı anlaşılmaktadır. Yapıların yerleri de evren ile ilişkilerini sağlayan astronomi gözlemlerine tabiydi; zira Maya, dünyanın başka yerlerinde yaşayan insanlar gibi yeryüzü ile sema arasında uyumu sürdürme endişesi taşımaktaydı.

Görsel 2: Tikal Kenti

Klasik dönemin başından itibaren Maya, inşaatlarını taş ve yanmış kireçten elde edilen betonla kayda değer sağlamlıkta yapmış, bu kireçten daha sonraları dolgularda kullanılan beton geliştirilmiştir. Ayrıca Amerika’da pek kullanılmamış bindirmeli tonoz tekniğini de geliştirmişlerdir. Öte yandan tapınak mimarileri- tüm kamu ritüelleri açık havada gerçekleştirildiği için- büyük ölçüde dış mekana ilişkindi.

Görsel 3: Freskler Tapınağı

Büyük Maya yapılarının çoğu genellikle bir plâtform üzerinde yükselir. Bu plâtformun yüksekliği, teraslama tarzı yapılarda ve nispeten küçük yapılarda bir metreyi aşmazken büyük tapınak ve piramitlerde kırk beş metreye kadar çıkar. Bitişik plâtformların düzenlenmesinde Maya mimarisine özgü bir simetrisizlik hakimdir.

Görsel 4: Maya Medeniyeti Piramitleri

Bu tür büyük binaların yapımına taş plâtformun tamamlanmasından sonra başlanırdı. Mayalar binanın işlevsel kullanımından ziyade dış estetik görünümüne önem verirlerdi. Bina içinde kullanılan kemer, genellikle, iç mekânda kazanç sağlayacak bir araç olarak değil, basit Maya kulübesinin bir taklidi olarak kullanılıyordu. Tavanı taşımada ağır taşlardan oluşan duvarlar kullanmayı tercih etmiş olmakla birlikte, Palenque’deki Haç Tapınağı’nda görülebileceği gibi, bazı tapınaklarda ve pinbal denilen saunalarda kemer dizileri veya kemerli tonoz kullanımı göze çarpmaktadır.

Görsel 5: Maya medeniyetine ait bir kemer

Görsel 6: Kukulkan Piramidi

Yapı inşa edildiğinde kabartmalarla süslenmesine başlanırdı. Mükemmel hale getirmek için yapılan perdahlamada (düzleme) genellikle sıva kullanılırdı. Bununla birlikte birçok yapının, cephesini oluşturan taşların taş işçiliğiyle yontularak ve eşiklere yontu konarak süslendiğine de rastlanır. Binalarda kentin sakinlerine veya binanın işlevine ilişkin sanat eserleri de bulunurdu. Tüm Maya yerleşimlerinde rastlanmamakla birlikte, geniş ölçüde “renkli sıva” kullanımına rastlanır.

Mayaların “Uzun Hesap” takvimine uygun olarak her 52 yılda bir, tapınak ve piramitlerini yeniledikleri veya yeniden inşa ettikleri ileri sürülür. Fakat bu yeniden inşa girişimlerinde, siyasi nedenlerle halkı teşvik eden yeni yöneticilerin de payı var gibi görünmektedir. Yeniden inşa süreçleri özellikle eski yapılarda ortak bir unsur olarak göze çarpmaktadır. Örneğin Tikal’deki kuzey akropolü 1500 yıl boyunca mimari değişikliklere uğramış görünmektedir.

TİKAL BÜYÜK JAGUAR TAPINAĞI

Grand Plaza’da kutsal top oyununun oynandığı alanın yanında muhteşem mimarisi ile göze çarpan ve ‘Tapınak I’ olarak anılan Büyük Jaguar Tapınağı; MS 682 -734 yıları arasında hüküm sürmüş kral ‘Jasaw Chan K’awiil I’ tarafından yapımına başlanmış, oğlu ve varisleri tarafından tamamlanmış bir mezar tapınağıdır.

Görsel 7: Büyük Jaguar Tapınağı

Hükümdarın mezarı, arkeologlar tarafından yapının derinliklerine yerleştirilmiş, mezar ilk önce tapınak üzerine yükseltilerek inşa edilmiştir. Tapınak, yeraltı dünyasının dokuz seviyesinin sembolü olabilecek dokuz basamaklı seviyede yükselir. Tapınağın yivli pervazları ve iç köşeleri vardır. Dik bir merdiven tapınağın zirvesine tırmanır. Tapınak, Great Plaza üzerinde 55 metre (180 ft) yükselir. Piramidin tepesinde, cenaze anıtı için yaptığı planların bir parçası olarak infazı muhtemelen Jasaw Chan K’awiil tarafından denetlenen, ince oyulmuş ahşap lentolar içeren bir mezar tapınağı bulunuyor. Lentolar sapodilla ağacından oyulmuş ve bunlardan biri, lento 3, bir zamanlar kırmızıya boyanmıştır. Sapodilla yerel olarak bulunabilen çok sert kırmızı-kahverengi bir ağaçtır. Lentolar, bu ahşabın kalaslarından üç kapıyı oluşturan duvarlara yerleştirilmiş küçük nişler halinde oluşturulmuştur; en dıştaki lento düzdür, ancak merkezi lento, dört kalastan girift bir şekilde oyulmuştur. Bu kalaslardan ikisi on dokuzuncu yüzyılda kaldırıldı ve şimdi yerleri bilinmemektedir. Diğer ikisi İngiliz kâşif John Boddam-Whetham tarafından kaldırıldı ve Londra’daki British Museum’a bağışlandı. Lento üzerine oyulmuş alan, üzerinde devasa bir yılanın yükseldiği oturan bir figürü göstermektedir.

Görsel 8: Büyük Jaguar Tapınağı

Tapınak, oturan kral Jasaw Chan K’awiil’in bir heykeliyle süslenmiş yüksek bir çatı tarağı taşıyor Çatı tarağı, aralarında kapalı, tonozlu bir oyuk bulunan iki paralel yapıdan oluşur ve bu da yapının ağırlığını azaltır. Çatı tarağının önü, parşömenler ve yılanlarla çevrili devasa kral figürünü temsil edecek şekilde oyulmuş taş bloklarla tamamlanmıştır. Tapınak, yalnızca tek bir kapıdan erişilebilen üç dar, karanlık oda içerir. Üç oda arka arkaya dizilmiş ve ahşap kirişlerle desteklenmiştir. Yüksek kubbeli tonozlu tavanlara sahiptir. Kirişler, lentolarda kullanılan ahşap sapodiladan yapılmıştır.

Görsel 9: Büyük Jaguar Tapınağı

Tapınak I, Klasik Sonrası Dönemde yeniden kullanıldı. Geç Klasik mezar şaftı yeniden açılmış ve içine yeni bir mezar yapılmıştır. 1967 yılında arkeologlarca, üç karanlık odada dokuma hasır üzerinde Hükümdar Jasaw Chan’ın yeşimle kaplanmış iskeletinin kalıntılarını Jaguar derileri, boyalı seramikler, inciler aynalar ve diğer sanat eserleri arasında bulmuşlardır.